Thắng cảnh núi Thiên Ấn và mộ cụ Huỳnh Thúc Kháng được Bộ văn hóa cấp bằng công nhận di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm.
Núi Thiên Ấn nằm ở phía Bắc sông Trà Khúc, cách quốc lộ 1 không xa, nằm cạnh quốc lộ 24B cách trung tâm thành phố Quảng Ngãi hơn 3km về hướng Đông Bắc.
Núi Thiên Ấn cao 106 mét, dáng núi hình thang cân, nhìn từ hữu ngạn sông Trà, tựa như chiếc ấn của trời niêm xuống dòng sông, vì vậy người xưa gọi đây là “Thiên ấn Niêm Hà” (ấn trời đóng trên sông) với niềm tin đây là ngọn núi thiêng chi phối lịch sử và con người Quảng Ngãi.
Con đường đi lên đỉnh núi, men theo sườn núi từ phía Nam theo hình xoắn ốc chiều kim đồng hồ, lòng đường rộng, độ dốc không lớn, có thể dùng xe các loại lên xuống. Ngoài ra còn có đường tắt kè đá thành những bậc cấp dùng cho người đi bộ.
Đỉnh núi Thiên Ấn bằng phẳng, rộng khoảng 10ha tạo thế nhìn bao quát một vùng không gian rộng lớn những ruộng đồng, đồi núi, sông nước, làng mạc hợp thành một bức tranh phong cảnh hữu tình. Núp dưới bóng lùm cây cổ thụ, chiếm một diện tích tương đối lớn là ngôi chùa cổ Thiên Ấn, được xây vào cuối thế kỷ XVII và khu viên mộ với các lăng mộ hình tháp, uy nghi.
Cách ngôi chùa không xa, chếch về hướng Tây Nam là mộ nhà yêu nước Huỳnh Thúc Kháng với tấm bia mộ cao thanh thoát có thể nhìn thấy từ phía xa.
Chùa Thiên Ấn được xây dựng vào năm 1694 và hoàn thành vào cuối năm 1695. Tổ khai sơn chùa Thiên Ấn là thiền sư Pháp Hóa (1670-1754), tục danh Lê Diệt, hiệu Minh Hải Phật Bảo, gốc người tỉnh phúc Kiến, Trung Hoa, thuộc dòng thiền Lâm Tế. Lúc đầu chùa chỉ có 1 am nhỏ, sau đó được dần trùng tu mở rộng thu hút được nhiều tăng ni phật tử và trở nên nổi tiếng. Năm Vĩnh Thịnh thứ 11(1717, đời vua Lê Dụ Tông), chúa Nguyễn Phúc Chu, là người rất sùng mộ đạo Phật đã ban cho chùa biển ngạch SẮC TỨ THIÊN ẤN TỰ. Tấm biển này sau đó bị hư hại và được thiền sư Hoàng Phúc tái tạo vào năm 1916.
Từ khi khai lập đến nay, chùa đã có 15 đời sư trụ trì, trong đó có 6 vị được suy tôn là sư tổ. Chùa đã trãi qua 5 lần trùng tu vào các năm 1717, 1827, 1910,1918, 1959. so với các ngôi chùa cổ trong Nam ngoài bắc, kể cả chùa Ông Thu Xà, chùa Thiên Ấn không nổi bật lắm về kiến trúc nội thất, trừ nhà phương trượng được xây dựng theo kiến trúc nhà rường, vốn là bộ khung mua lại của đình làng Phú Nhơn. Bù lại chùa được xây dựng ở vị trí có 1 không 2, đó là đỉnh đồi Thiên Ấn, một thế đất thiêng trong tâm tưởng người dân Quảng Ngãi. Không những đông đảo tăng ni phật tử toàn tỉnh tôn xưng ngôi vị tổ đình, mà đối với người dân, ngôi chùa này có một sự gắn bó bền chặt trong tâm linh, thể hiện qua các giai thoại như giếng Phật, chuông Thần và nhiều câu ca dao sâu nặng nghĩa tình được truyền miệng từ đời này sang đời khác.
Khu viên mộ, nơi an táng các vị sư tổ và các thiền sư trụ trì, nằm tiếp phía Đông Thiên Ấn Tự, với những ngôi bửu tháp xây dựng nhiều tầng theo số lẻ (5,7,9) và tượng hình hoa sen, bên trong tháp là nói chôn giữ di hài, phía ngoài là bia ghi công đức, gắn liền vói thân tháp. Chính khu viên mộ này là nơi gìn giữ bảo thân của 6 vị thiền sư nổi tiếng, kế tục trụ trì chùa Thiên Ấn, gìn giữ, mở rộng chùa cũng như mang giáo lý từ bi, hỷ xả các Đức Phật đến với đông đảo tín đồ trong tỉnh.
Cách ngôi chùa không xa, về phía Tây Nam là mộ chí nhà yêu nước Huỳnh Thúc Kháng (1876-1947). Cụ Huỳnh Thúc Kháng là một nhà báo nổi tiếng, sáng lập và chủ bút báo Tiếng dân, tác giả Thi tù tùng thoại và nhiều văn phẩm có giá trị về văn học và lịch sử, Bộ trưởng Bộ nội vụ chính phủ liên hiệp kháng chiến, quyền Chủ tịch nước VNDCCH trong thời gian Hồ Chủ Tịch sang Pháp dự hội nghị Fontainebleau. Là người Quảng Nam nhưng cụ có nhiều gắn bó với Quảng Ngãi. Đặc biệt trong những năm cuối đời, vào thời kỳ đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp ở liên khu V, cụ đã sống làm việc tại huyện Nghĩa Hành, Quảng Ngãi và mất tại đây vào ngày 21/4/1947, hưởng thọ 71 tuổi. Mộ cụ Huỳnh là sự kết hợp hài hòa kiến trúc hiện đại và truyền thống lăng mộ Đông Phương, ngôi mộ vừa có nét đơn giản, vừa có sự trang trọng nghiêm kính, gắn bó hài hòa với tổng thể cảnh quan Thiên Ấn.
Ở Thiên Ấn, ngoài lễ tưởng niệm cụ Huỳnh do chính quyền tổ chức hàng năm, các lễ hội tôn giáo do nhà chùa và tín hữu tự đảm trách, có sự quan tâm thích đáng của Mặt trận tổ quốc Việt Nam, chính quyền địa phương và ngành VHTTDL. Trong những dịp lễ lớn, số người đến viếng Thiên Ấn lên đến hàng vạn, trong đó không ít người từ phương xa về.
Thắng cảnh Thiên Ấn được bảo tồn khá nguyên vẹn. Mấy năm gần đây cùng với việc nhà nước đầu tư kinh phí tôn tạo mộ cụ Huỳnh, tín hữu Phật giáo cũng vận động quyên góp công sức trùng tu ngôi chùa, sửa sang tam quan… tổ chức trang trọng các ngày lễ lớn. Số người đến viếng chùa ngoạn cảnh ngày càng nhiều nhất là các ngày lễ và ngày nghỉ cuối tuần.
(Thanh Tuyết tóm tắt từ lý lịch di tích, lưu tại Bảo tàng Tổng hợp)
